Teatr Uciśnionych

Początkowo był to teatr politycznie zaangażowany; z czasem znalazł zastosowanie jako narzędzie zmiany społecznej w przeciwstawianiu się wszelkim formom dyskryminacji na tle kulturowym, płciowym, etnicznym, rasowym, seksualnym, politycznym religijnym, ekonomicznym, historycznym. Adaptacja technik znalazła też swoje zastosowanie w edukacji, pokazując siłę teatru na rzecz emancypacji w edukacji. Od lat 90 Theatre of the Oppressed zaczął rozprzestrzeniać się po całym świecie.

Augusto Boal wykorzystał teatr jako narzędzie do dialogu społecznego. Uważał , że „wszyscy jesteśmy aktorami, bo wszyscy gramy, wszyscy jesteśmy widzami, bo wszyscy obserwujemy” (por. Games for Actors and Non Actors) i każdy człowiek ma prawo do wyrażenia się poprzez sztukę.

Teatr Uciśnionych to teatr społecznie zaangażowany, nastawiony na szukanie rozwiązań dla istniejących w naszych społecznościach opresji, który ma wzmacniać demokrację i współpracę obywateli – członków społeczności.

Poszczególne techniki Teatru Uciśnionych, w tym Teatr Forum, pozwalają włączyć do debaty społecznej szersze grupy osób, w tym te często marginalizowane. Pomagają szukać takich rozwiązań istniejących opresji, które uwzględniają perspektywę każdego.

Teatr Forum został stworzony przez Augusto Boala w 1973 roku w Limie, dzięki czarnoskórej kobiecie, która uczestniczyła w jednej z jego sesji teatralnych. Następnie zaś z jego inicjatywy został wprowadzony i rozpowszechniony na całym świecie.

Technika używana wówczas przez Boala była nazywana „symultanicznym dramapisarstwem” i polegała na tym, że po badaniach przeprowadzonych wśród społeczności lokalnej zespół tworzył przedstawienie teatralne, by dać w ten sposób informację zwrotną uczestnikom rozmów. W czasie takich spektakli, widownia przedstawiała aktorom propozycje rozwiązań do odegrania. Każda nowa propozycja oznaczała kolejną improwizację. W 1973 roku owa czarna kobieta zaproponowała swoje rozwiązanie, ale nie była zadowolona z tego jak aktorka je odgrywa, więc sama weszła na scenę. To był początek Teatru Forum. Boal uznał wówczas, że znacznie lepszym sposobem skłaniania ludzi do aktywności społecznej niż mówienia im, co mają robić, jest prowokowanie i włączanie widzów w teatr, w którym sami mogą być aktywni. Skupimy się tu na teoretycznych i metodologicznych ramach Teatru Forum.

Istnieją dwa podstawowe podejścia teoretyczne w obecne w koncepcji Teatru Forum:

• Teatr Uciśnionych – metoda stworzona przez Augusto Boala, brazylijskiego reżysera teatralnego, który rewolucjonizował dramę w latach 70-tych. W wyniku swoich działań trafił do więzienia, był wygnany i oskarżony o zbyt duże zaangażowanie polityczne. Teatr Forum to technika, która przynależy do metody Teatru Uciśnionych.
• Pedagogika Świadomości Krytycznej – metoda stworzona przez Paulo Freire’a (1921-1997), brazylijskiego filozofa i edukatora, działającego w tym samym czasie w obszarze edukacji dorosłych, zakłada podejście podobne do Boala. Termin Świadomości Krytycznej („conscientização”, ang. „Conscientization”) łączy w sobie dwa portugalskie słowa, jedno oznaczające świadomość, drugie – działanie. Tak rozumiana pedagogika zakłada nie tylko zwiększanie świadomości, ale także popychanie do działania w celu zmiany rzeczywistości, w której się żyje. Pojęcia typu: „podnoszenie świadomości” czy „uświadamianie” podkreślają przede wszystkim nierówną relację z edukatorem, który „podnosi świadomość” swoich uczniów, podczas gdy Freire podkreśla znaczenie pedagogiki horyzontalnej i dialogu równorzędnych partnerów jako fundamentu. W koncepcji Freire’a uczniowie i edukator, ucząc się od siebie wzajemnie, zagłębiają się w wiedzy o świecie.

Podstawowe pojęcie, wspólne dla obu autorów, to „opresja”. Opresja to sytuacja, gdy ludzie znajdują się w relacji opartej na monologu tj. jedna strona ma prawo mówić, nadawać kształt rzeczywistości, wyrażać swoje idee, a druga – nie.

Freire obserwował brazylijskie społeczeństwo lat 60-tych. Ci ludzie, w większości niepiśmienni, żyli pasywnie, z fatalistyczną wizją świata, w przekonaniu, że nic nie zmieni ich życia, ponieważ od zawsze świat był skonstruowany tak jak jest: byli bogaci i biedni, potężni i bezsilni. Wobec potężniejszych od siebie pozostawali w pełnym respektu milczeniu, czuli się jak ignoranci, głupcy, niezdolni do niczego. Druga strona była zaś postrzegana jako mądra, posiadająca wiedzę i niepodlegająca krytyce. Nazwał on taką kulturę „kulturą milczenia”.

Freire rozpoczął pracę z tym ludźmi od „paternalistycznego” edukowania ich, ale wkrótce zmienił podejście, odkrywając ich kulturę i to, co już wiedzą o świecie. Dlatego też zapragnął uświadomić im ich prawa oraz sytuację, w jakiej się znajdują. Ponieważ tradycyjna nauka nie przynosiła oczekiwanych skutków, zmienił strategię i zaczął rozwijać nową metodę opartą na dialogu. Według niego, gdy opresja wiąże się z sytuacją milczenia, dialog jest najlepszą strategią wyjścia z opresji.

Dialog stał się podstawą jego pedagogiki; dialog o świecie i o istniejących w nim opresjach. W dialogu, jak twierdzi Freire, człowiek sam się uczłowiecza. Warunkami koniecznymi do zainicjowania dialogu są:

• szacunek dla innych,
• szacunek dla wiedzy uczniów (która jest odmienna od tej posiadanej przez nauczyciela, ale ma wartość samą w sobie),
• równe prawo głosu dla uczniów i dla nauczyciela
• pragnienie wspólnego uczenia się (uczniów i nauczyciela),
• posługując się dialogiem jako narzędziem lepszego zrozumienia społeczności,
• przekonanie, że wiedza to nie bagaż, który nauczyciel wnosi do umysłów swoich uczniów, tylko coś, co tworzy się wspólnie.

Dialog wymaga przynajmniej dwóch osób, jednak Freire praktykował go przede wszystkim w grupie, ponieważ było to bardziej efektywne: ludzie dostrzegali podobne problemy, wzajemnie się wspierali i mogli rozpocząć wspólne działania na rzecz wyzwolenia z opresji. Freire rozwinął swoją pracę w oparciu o krytykę edukacji tradycyjnej, nazywanej przez niego „edukacją ławkową”, opartej na autorytatywnym sposobie przekazywania wiedzy, przy założeniu, że uczniowie nie wiedzą nic istotnego o życiu.

Bezpośrednie przekazywanie wiedzy, jak mówi, jest sposobem uciskania ludzi, jako że wiąże się z przekazywaniem dominującego systemu wartości i wizji świata, a ponadto pasywną postawą jednego z podmiotów relacji. Zatem ucisk, dialog i świadomość krytyczna to trzy kluczowe pojęcia w pedagogice Freire’a.

W tym samym czasie teatr rewolucjonizował Augusto Boal. Ucisk to także dla niego pojęcie kluczowe. Co szczególnie warte uwagi, rozumiał on ucisk właśnie jako brak dialogu. Według niego we współczesnym mu świecie nie było dialogu; to kraje Zachodu narzucały reszcie swój system wartości: biali czarnym, mężczyźni kobietom itd.

Boal rozpoczął pracę z widzami, ale szybko zorientował się, że do teatru chodziła tylko dobrze wykształcona elita, podczas gdy on zamierzał poprzez teatr rozwinąć całe społeczeństwo, przede wszystkim zaś tych najbardziej uciśnionych. W Brazylii lat 60-tych uciśnieni dla Boala i Freire’a oznaczali biednych chłopów. Zatem zespół Boala zaczął chodzić tam, gdzie ci ludzie żyli – do wiosek i peryferyjnych dzielnic miasta. Boal również zaczynał od pedagogiki dyrektywnej: posługiwał się teatrem ideologicznym, mówił chłopom, jak właściwie interpretować rzeczywistość i warunki życia. Jednak w pewnym momencie, zorientował się, że to podejście nie przynosi efektów, ponieważ nie angażuje bezpośrednio ludzi. A bez własnego działania nie zmienią oni sytuacji, w której się znajdują. Eksperymentował z technikami aktywizującymi widza, używając Teatru Gazetowego (Newspaper Theatre – służy do krytycznej analizy mass-mediów), Teatru Niewidzialnego (Invisible Theatre opiera się na działaniach podejmowanych w przestrzeni publicznej, które mają skłonić publiczność do spontanicznego wyrażania własnych opinii w odniesieniu do przedmiotu akcji. Jest to rodzaj ukrytej kamery, służącej jednak zainicjowaniu dyskusji wśród publiczności, a nie tworzeniu zabawnych sytuacji), Symultanicznego Dramatopisarstwa (Simultaneous Dramaturgy to technika stosowana przed powstaniem Teatru Forum, w ramach której publiczność sugerowała rozwiązanie, które aktorzy odgrywali aż wreszcie w Peru w 1973 r. stworzył Teatr Forum.

Freire i Boal oparli działania na dialogu i pedagogice Krytycznej Świadomości, obaj pragnęli pomagać ludziom w pokonywaniu opresji, jednak nie poprzez dawanie odpowiedzi, lecz poprzez stawianie pytań, tak, by uczestnicy sami odnajdowali swoje pomysły rozwiązań problemu.